Ο Θύμιος Νικολαΐδης για τον Αστρολάβο των Αντικυθήρων

Ο Θύμιος Νικολαΐδη συνομιλεί με τον Γιάννη Σταμέλο

για τον αστρολάβο των Αντικυθήρων

O Θύμιος Νικολαίδης είναι ιστορικός των επιστημών, διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Οι έρευνές του αφορούν στις επιστήμες στο Βυζάντιο και στο νεώτερο ελληνισμό, καθώς και στην ιστορία των σχέσεων επιστημών - χριστιανικής θρησκείας.

Είναι γενικός γραμματέας της Διεθνούς Ένωσης Ιστορίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, μέλος του γραφείου της Διεθνούς Ακαδημίας Επιστημών και συνεκδότης του διεθνούς περιοδικού ιστορίας των επιστημονικών ιδεών Almagest.

Συνδιευθύνει με τον Καθηγητή Κώστα Σκορδούλη την ερευνητική ομάδα Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Διδακτικής των Επιστημών και της Τεχνολογίας.

Ο κ. Νικολαΐδης θα μιλήσει για τις εργασίες της διεθνούς επιστημονικής ομάδας μελέτης και ανακατασκευής του αστρολάβου των Αντικυθήρων στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Επιστήμης, Τέχνης και Τεχνολογίας» που διοργανώνει το Παράρτημα Λασιθίου της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας 7, 8 και 9 Οκτωβρίου στον Άγιο Νικόλαο. Στο πλαίσιο της ομιλίας του αυτής είχαμε την παρακάτω συνομιλία.

- Κύριε Νικολαΐδη, πώς σχηματίστηκε η ομάδα για την δημιουργία-ανακατασκευή του αστρολάβου των Αντικυθήρων;

-Το εσωτερικό του μηχανισμού των Αντικυθήρων είχε διερευνηθεί με την μέθοδο των ακτίνων Χ. Η εμφάνιση νέων τεχνολογιών, όπως αυτή του αξονικού τομογράφου, ήταν προφανές ότι προσέφερε νέες δυνατότητες για την μελέτη και την ανακατασκευή του πολύπλοκου αυτού μηχανήματος. Έτσι, στις αρχές της δεκαετίας του 2000 δημιουργήθηκε μια διεθνής διεπιστημονική ομάδα μελέτης του μηχανισμού, στην οποία συμμετέχουν το Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, τα πανεπιστήμια του Cardiff, Θεσσαλονίκης και Αθηνών, καθώς και το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης. Με την τεχνολογία των εταιριών Hewlett Packard (ΗΠΑ) και X-Tek Systems (Μεγάλη Βρετανία), η ομάδα αυτή προέβηκε σε μια νέα λεπτομερή μελέτη του μηχανισμού.

- Γιατί δημιούργησε στις ερευνητικές ομάδες και τα πανεπιστήμια τόσο μεγάλο και διαρκές ενδιαφέρον το εύρημα αυτό από το ναυάγιο των Αντικυθήρων;

-Μέχρι την εύρεση του μηχανισμού, και πιο συγκεκριμένα μέχρι την αποκρυπτογράφησή του, οι ιστορικοί της αρχαιότητας πίστευαν ότι ενώ η επιστημονική μεθοδολογία γεννήθηκε στην Ελλάδα, οι Αρχαίοι Έλληνες δεν ενδιαφέρονταν για τις τεχνολογικές εφαρμογές των επιστημών που είχαν αναπτύξει. Έτσι, ενώ μιλούσαμε για το ελληνικό θαύμα στις επιστήμες, η άποψη ήταν ότι αυτές παρέμειναν, για ιδεολογικούς λόγους, σε θεωρητικό επίπεδο. Η τρέχουσα άποψη ήταν ότι οι Αρχαίοι υπήρξαν λάτρες της λογικής, βγάζοντας συμπεράσματα μόνο με διαλεκτικές διαδικασίες.

Η ανακάλυψη ότι ο μηχανισμός των Αντικυθήρων αποτελεί ένα τόσο σπουδαίο  τεχνολογικό επίτευγμα ανέτρεψε πλήρως αυτή την αντίληψη. Η μοναδικότητά του έχει εγείρει το ενδιαφέρον της παγκόσμιας ερευνητικής κοινότητας για τον τεχνολογικό και επιστημονικό περίγυρο που επέτρεψε την κατασκευή του. Οι ιστορικοί ερευνούν σήμερα τις καταβολές του καθώς και τυχόν τεκμήρια που να αποδεικνύουν την συνέχιση της παράδοσης παρόμοιων τεχνολογικών επιτευγμάτων.

- Τι ήταν οι αστρολάβοι όπως αυτός των Αντικυθήρων στην εποχή τους;

-Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένα πλανητάριο, το οποίο αναπαριστά μηχανικά τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, τα ημερολόγια που βασίζονται σε αυτές τις κινήσεις καθώς και τα φαινόμενα της έκλειψης της σελήνης και του ηλίου. Για μια συγκεκριμένη ημερομηνία και χρονολογία που διαλέγουμε, ο μηχανισμός μας δείχνει τη θέση στον ζωδιακό κύκλο του ηλίου, της σελήνης και των πέντε γνωστών πλανητών στη αρχαιότητα (Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας, Κρόνος), τις φάσεις της σελήνης, την αντιστοιχία του σεληνιακού με το ηλιακό ημερολόγιο, καθώς και αν γίνεται έκλειψη ηλίου ή σελήνης και την ώρα της έκλειψης. Τέλος δείχνει για το έτος που διαλέγουμε που γίνονται οι πανελλήνιοι αγώνες (Ολύμπια, Ίσθμια, Πύθεια και Νέμεα).

-Γιατί είναι μοναδικός αυτός των Αντικυθήρων;

-Ο μηχανισμός αυτός είναι φτιαγμένος από χαλκό, ακριβό και ανακυκλώσιμο μέταλλο. Τα αντικείμενα από χαλκό, από τις χύτρες ως τα αγάλματα, κατέληγαν κάποια στιγμή στο χυτήριο για ανακύκλωση. Ό,τι έχει σωθεί βρίσκεται κυρίως σε κάποιο ναυάγιο ή ως ταφικό κτέρισμα. Το ότι ένα παρόμοιο αντικείμενο βρέθηκε σε πλοίο που ναυάγησε, είναι ήδη μια πολύ μεγάλη τύχη για μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν την εποχή εκείνη και άλλα παρόμοια αντικείμενα.

-Είναι αληθές ότι η λειτουργία του βασιζόταν στην ιδέα του διαφορικού γραναζιού;

-Λόγω των ελλειπτικών τους τροχιών, οι κινήσεις των πλανητών δεν είναι ομαλές. Η κίνηση της σελήνης παρουσιάζει πολλές «ανωμαλίες». Για να αναπαρασταθεί αυτή η πολύπλοκη κίνηση, χρειάζεται να επινοηθεί ένας μηχανισμός που θα αυξομειώνει την ταχύτητα του γραναζιού το οποίο ευθύνεται για την κίνηση της σελήνης στον μηχανισμό. Ο κατασκευαστής του μηχανισμού επινόησε μια ιδιοφυή λύση: ένας πύρος ο οποίος κινείται σε μια σκισμή ενός γραναζιού επιτυγχάνει την διαφορική αυτή κίνηση.

-Γιατί θεωρείται ο πρώτος μηχανικός υπολογιστής στον κόσμο;

-Σήμερα τη λειτουργία του μηχανισμού μας προσφέρουν τα λογισμικά στους υπολογιστές. Ο μηχανισμός είναι λοιπόν ένας μηχανικός υπολογιστής και μάλιστα εξαιρετικά πολύπλοκος. Είναι πράγματι ο πρώτος μηχανικός υπολογιστής που έχει βρεθεί ως σήμερα. Χρονολογείται γύρω στα 80 π.Χ. Ο επόμενος, κατασκευάστηκε 1400 χρόνια αργότερα, τον 14ο αιώνα, από τον Ιταλό Dondi και μάλιστα είχε σημαντικά μεγαλύτερες διαστάσεις. Έχει ειπωθεί ότι αν θεωρήσουμε τον μηχανισμό του Dondi ηλεκτρονικό υπολογιστή, ο μηχανισμός των Αντικυθήρων αναλογεί σε Laptop.

- Έχετε καταφέρει τελικά την ολοκληρωτική ανακατασκευή του ομοιώματος του μηχανισμού των Αντικυθήρων;

-Η έρευνα στη σημερινή της φάση έχει καταφέρει να δει, με τη βοήθεια των πιο σύγχρονων τεχνολογικών μεθόδων της αξονικής τομογραφίας, το σύνολο των τμημάτων που σώζονται στο εσωτερικό του μηχανισμού. Έχει επίσης καταφέρει να διαβάσει τα περισσότερα από τα γράμματα που έχουν σωθεί, χαραγμένα στα διάφορα τμήματα του μηχανισμού. Σήμερα, η πλειονότητα των ερευνητών συμφωνεί ως προς τις βασικές λειτουργίες και την μηχανική αναπαράστασή τους. Ωστόσο, παραμένουν αρκετά ερωτήματα καθώς μεγάλο τμήμα του μηχανισμού έχει ολοκληρωτικά χαθεί στο βάθος της θάλασσας, ή καταστραφεί από τη διάβρωση.

- Υπάρχουν ερωτήματα προς απάντηση σχετικά με τη λειτουργία του;

-Τα βασικά ερωτήματα αφορούν σε τυχόν συμπληρωματικά γρανάζια, πράγμα που σημαίνει συμπληρωματικές λειτουργίες από αυτές που ήδη προανέφερα.

-Σας ευχαριστώ.

-Κι εγώ σας ευχαριστώ.