Τα Μαθηματικά στην Τέχνη

Τα Μαθηματικά στην Τέχνη

Με αφορμή την έκθεση του Ιωάννη Παλαμά

Μια γρήγορη ματιά γύρω μας φτάνει για να αντιληφθούμε ότι τα μαθηματικά υπάρχουν ακόμα και στις πιο απλές συναλλαγές και δραστηριότητες: στη διοίκηση, στο εμπόριο και την οικονομία, στην τεχνολογία, στην Τέχνη, στη στρατηγική, στην ιατρική, στην πληροφορική, στις επικοινωνίες και ο κατάλογος δεν έχει τέλος.

Όμως δεν είναι μόνο οι προφανείς πρακτικές εφαρμογές που κάνουν τα Μαθηματικά βασικό μοχλό στην ανελικτική πορεία της ανθρωπότητας. Αποτελούν τη βάση για την κατανόηση και πολλών άλλων επιστημών. Ακόμα, δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε ότι αποτελούν βασικό στοιχείο της πνευματικής καλλιέργειας του ανθρώπου. Γιατί οξύνουν τις πνευματικές λειτουργίες, εξασκούν στην ακρίβεια, τη σαφήνεια, την πληρότητα, τη λιτότητα των εκφραστικών μας μέσων. Γιατί διευκολύνουν στην καλή οργάνωση της σκέψης. Γιατί προκαλούν τη φαντασία και καλλιεργούν την αίσθηση της αρμονίας και του ωραίου. Γιατί προσφέρουν πνευματική απόλαυση. Σήμερα θεωρούνται πολιτιστικό στοιχείο της ανθρωπότητας.

Όσον αφορά τη σχέση των Μαθηματικών με την Τέχνη ή την Επιστήμη γενικότερα, ίσως μια βιαστική ματιά να διέκρινε αγεφύρωτο χάσμα. Τα Μαθηματικά χαρακτηρίζονται από την αντικειμενικότητα και απευθύνονται στη λογική, ενώ η Τέχνη από το στοιχείο της υποκειμενικότητας και απευθύνεται κυρίως στο θυμικό.

Είναι πράγματι έτσι όμως; Αντί να καταθέσουμε την προσωπική μας άποψη, ας καταφύγουμε στην απάντηση που έχει δώσει ο Αϊνστάιν στο σχετικό ερώτημα. Λέει λοιπόν: «Εκεί που  ο κόσμος παύει να είναι  η σκηνή για τις προσωπικές ελπίδες και επιθυμίες, εκεί που εμείς, σαν ελεύθερα όντα, τον παρατηρούμε µε απορία, αναρωτιόμαστε για αυτόν και μελετάμε, εκεί είναι η είσοδος στο βασίλειο της Τέχνης και της Επιστήμης.

Εάν μεταφράσουμε αυτό που νιώσαμε και παρατηρήσαμε µε τη γλώσσα της λογικής, τότε κάνουμε επιστήμη, αν το δείξουμε µε μορφές των οποίων οι σχέσεις δεν είναι προσιτές στην  ενσυνείδητη  σκέψη  αλλά  αναγνωρίζονται  µε  τη  διαίσθηση  ως  μεστές  νοήματος τότε  κάνουμε  Τέχνη.  Το  κοινό  στοιχείο  για  την  Τέχνη  και  την  Επιστήμη  είναι  η αφοσίωση σε κάτι που υπερβαίνει το προσωπικό, που κείται πέρα από την περιοχή της αυθαιρεσίας».

Μια καλή μέθοδος για να εξετάσουμε το θέμα μας είναι να προσπαθήσουμε να κάνουμε μια συγκριτική αναδρομή στην ιστορική εξέλιξη Τέχνης και Μαθηματικών όπου διαθέτουμε ιστορικά στοιχεία.

Τα Μαθηματικά και η Τέχνη όπως εύστοχα παρατηρεί η Χριστίνα Φίλη φαίνονται σαν οι δυο ράγες του ίδιου τραίνου με το οποίο κινείται και γράφει την ιστορία του το ανθρώπινο πνεύμα και δεν είναι τυχαίο που όταν ασχολούμαστε με τη μελέτη ενός αρχαίου πολιτισμού το πρώτο που διερευνούμε είναι κατά πόσο ανέπτυξε τις τέχνες και τα γράμματα.

Η γεωμετρική περίοδο της αρχαίας ελληνικής τέχνης, η κλασσική αρχαιότητα με τα έργα του Φειδία, ο Πυθαγόρας και οι αρμονικές του αναλογίες στη μουσική, η Χρυσή Τομή και η ακολουθία του Fibonacci, τα αραβουργήματα, η προοπτική στους πίνακες του Ραφαήλ και του Λεονάρντο, τα έργα των Αλμπέρτι και Ντίρερ, το μπαρόκ και το ροκοκό, το έργο του Πικάσο, του Νταλί, των Μάλεβιτς, Καντίσκι και Μοντριάν, η αντίληψη της Τέχνης από τη σχολή Μπαουχάουζ, το έργο των Βαζαρέλι και Έσερ, τα φράκταλς είναι μερικά σημεία ορόσημα που επιβεβαιώνουν τους στενούς δεσμούς μαθηματικών και Τέχνης.

Στον διάλογο Κρατύλο ο Πλάτων λέει ότι το ον άνθρωπος ονομάζεται  έτσι διότι σημαίνει «αναθρώ α ώποπα» δηλαδή αναστοχάζομαι σε αυτά που είδα. Και ο άνθρωπος αναστοχάζεται με το Μαθηματικό Λόγο και την Τέχνη. Η Τέχνη λοιπόν είναι ένα από τα δύο βασικά γνωρίσματα που τον διακρίνουν. Δεν είναι ένα εργαλείο γνώσης της αλήθειας, αλλά πολλές φορές πλησιάζει υπερβατικά την αλήθεια και γιαυτό έχει τη δική της γοητεία.

Σίγουρα είναι ένα μέσο στοχασμού και ένα ισχυρό βοήθημα στο ταξίδι από το αισθητό στο νοητό, ένα ταξίδι που όμως γίνεται κυρίως με τα Μαθηματικά.

Βάση των Μαθηματικών τα σχήματα και οι αριθμοί. Σήμερα με τους μονοψήφιους, όπως τους ξέρουμε, μπορούμε να γράφουμε άλλους, ακόμα και αν δεν μπορούμε να τους περιγράψουμε με λόγια. Μπορούμε να κάνουμε σχετικά εύκολα υπολογισμούς με τη μορφή που έχουν οι αριθμοί, πράγμα καθόλου εύκολο πριν. Δηλαδή δεν τους χρησιμοποιούμε μόνο για να αναπαραστήσουμε μεγέθη, αλλά για να ορίσουμε νέες αριθμητικές οντότητες και σχέσεις, στην πιο απλή μορφή με τις τέσσερεις πράξεις.

Πάρα πολλές οι χρήσεις των αριθμών μέχρι σήμερα. Ο μαθηματικός Ιωάννης Παλαμάς μας προτείνει με το εικαστικό του έργο και άλλη μια: τους αριθμούς ως δομικά στοιχεία των εικαστικών του προτάσεων.

Το έργο του εκπέμπει αισιοδοξία τόσο στις ονειρικές μορφές και τα σχήματα, όσο και στα χρώματα που επιλέγει για να εκφραστεί. Άποψή μας είναι ότι η ποιότητα του έργου του δεν οφείλεται μόνο στα δομικά στοιχεία, τις εικόνες των αριθμών, που αξιοποιεί. Αυτό ίσως να αποτελεί μια πρόκληση στη φαντασία του ως δημιουργού και σίγουρα μια αφορμή για να ταξιδέψει στην αριθμοχώρα του ο παρατηρητής των έργων του. Είναι κυρίως η εκφραστικότητά του που κάνει το έργο του σπουδαίο. Τους αριθμούς ο Παλαμάς χρησιμοποιεί για να ορίσει μια νέα πράξη, πέρα από τις γνωστές: την επικοινωνία με το κοινό του. Την αφορμή για να το απογειώσει σε ένα ταξείδι στο όνειρο. Στην Αριθμοχώρα των θαυμάτων του.

Ο Ιωάννης Παλαμάς γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου τελείωσε Δημοτικό και εξατάξιο Γυμνάσιο. Σπούδασε Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και ολοκλήρωσε στο Τμήμα Πλαστικών Τεχνών του Πανεπιστημίου Paris VIII το μεταπτυχιακό στο Τμήμα Τέχνης και Τεχνολογίας, με εξειδίκευση στην Ολογραφική Εικόνα.

Τα έργα του (εικαστικά, βίντεο, video art, ταινίες μικρού μήκους, ολογραφήματα) έχει εκθέσει κατά καιρούς σε πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις. Έχει επίσης συμμετάσχει σε πολλά φεστιβάλ, σεμινάρια και συνέδρια.

Σήμερα διδάσκει στην δημόσια Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και ζει στη Σητεία.

Την Τετάρτη 11 Νοεμβρίου, στις 20.00, στην Πινακοθήκη του Δήμου Αγίου Νικολάου θα γίνουν τα εγκαίνια της έκθεσης έργων του Ι. Παλαμά με τίτλο «Αριθμοχώρα». Στο ίδιο πλαίσιο οι μουσικοί-καθηγητές Μανώλης Κλώντζας, Θωμάς Οικονόμου και Δώρα Μάστακα θα ερμηνεύσουν έργα Σοστακόβιτς, Λένον και Γκέρσουιν. Η είσοδος θα είναι ελεύθερη.

 Ι. Σταμέλος