452 χρόνια Σαίξπηρ

Μετά την νίκη των Ελλήνων στην ναυμαχία της Σαλαμίνας, έγινε εορτή προκειμένου  να τιμηθεί ο Θεμιστοκλής, για την προσφορά του. Εκεί ένας Σερίφιος, πλησιάζει και λέει στον Θεμιστοκλή: «Εσύ Θεμιστοκλή, έγινες μεγάλος, χάρη στους Αθηναίους, διότι αν δεν ήσουν Αθηναίος, δεν θα γινόσουν απολύτως τίποτα».
Και τότε ο Θεμιστοκλής του απάντησε: «Αλήθεια είναι, μπορεί εγώ να μην γινόμουν μεγάλος αν ήμουν Σερίφιος, αλλά ούτε, όμως, κι εσύ θα γινόσουν μεγάλος, ακόμα και αν ήσουν Αθηναίος». 

Σ’ αυτόν τον διάλογο, όπως είναι γνωστό, θίγεται το θέμα της «κατ' αξίαν ισότητας». Και σε απλά ελληνικά σημαίνει ότι: η αξία μπορεί να ξεδιπλωθεί κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες. Ο Σαίξπηρ αποτελεί μια επιβεβαίωση του ισχυρισμού.

Ο Σαίξπηρ (1564-1616) ήταν επαρχιώτης, από το Στράτφορντ. Οι γονείς του δεν είχαν αστική παιδεία. Ο πατέρας του ήταν δερματέμπορος και η μητέρα του χαρακτηρίζεται από τους βιογράφους του ως μια έξυπνη γυναίκα. Φοίτησε σε καλά σχολεία με υψηλές απαιτήσεις και σκληρή πειθαρχία. Οι ελισαβετιανοί την εποχή του απέδιδαν μεγάλη σημασία στην παιδεία και οι απαιτήσεις των δασκάλων από τους μαθητές ήταν μεγάλες.

Στο σχολείο, ο Σαίξπηρ, έμαθε να μεταφράζει από τα λατινικά στα αγγλικά και αντίστροφα. Το ενδιαφέρον του αυτό με τη ρωμαϊκή ιστορία αναδεικνύεται και στα κατοπινά του έργα Ιούλιος Καίσαρας, Κοριολανός, Αντώνιος και Κλεοπάτρας κ.α. Ο Σαίξπηρ δεν έκανε πανεπιστημιακές σπουδές.

Την εποχή που έζησε η Αγγλία εξελισσόταν σε μια παγκόσμια υπερδύναμη. Η Ελισάβετ η Α’ κυβερνούσε με σιδηρά πυγμή και υπήρχε μια αίσθηση εθνικής ανάτασης και υπερηφάνειας στη χώρα της. Ήταν οι συνθήκες τέτοιες που ευνοούσαν την εμφάνιση μιας ιδιοφυίας, όπως εκείνη του Σαίξπηρ.

Γύρω στα 1580 έφυγε από το Στράτφορντ για το Λονδίνο και στα 1592 δοκίμασε την τύχη του ως ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας εκεί. Είχε γράψει τα δυο πρώτα του έργα «Δυο ιππότες από τη Βερόνα» και «Ερρίκος Στ’», τα οποία σημείωσαν πολύ μεγάλη επιτυχία. Και, όπως ήταν φυσικό, συγκέντρωσε τα πυρά του θεατρικού κατεστημένου.

Η αρχική μεγάλη επιτυχία του άνοιξε τις πόρτες της θεωρούμενης καλής κοινωνίας με αποκορύφωμα τη σχέση του με τον κόμη του Σαουθάμπτον. Αυτός ήταν και ο μαικήνας του. Σ’ αυτόν αφιέρωσε δυο ποιήματα. Μάλιστα, οι κριτικοί του έργου του, αναγνωρίζουν τη μορφή του κόμη και στα σονέτα του. Κατά τους ιδίους, τα αριστουργήματα αυτά του ποιητικού λόγου, απηχούν αυθεντικότερα τον ψυχισμό του Σαίξπηρ.

Ο Σαίξπηρ υπήρξε πολυπράγμων. Έγραψε ποιήματα, σονέτα, τραγωδίες, κωμωδίες, ιστορικά δράματα,, ενώ ταυτόχρονα έπαιζε και ως ηθοποιός.

Τα θεατρικά του ήταν εξαιρετικά δημοφιλή. Ήταν καλογραμμένα και πολύ εμπορικά. Είχαν γι’ αυτό μεγάλη ζήτηση και για να ανταποκριθεί ο Σαίξπηρ σ’ αυτήν έκανε μοναχική ζωή, δουλεύοντας ακατάπαυστα. Έγραφε τη νύχτα και την ημέρα έπαιζε.

Ένα άλλο στοιχείο, που πρέπει να επισημανθεί για να ερμηνεύσει την ποιότητα των έργων του Σαίξπηρ, είναι το ότι στο θέατρο που παίζονταν τα έργα του δεν υπήρχαν σκηνικά. Υπήρχαν μόνο στοιχειώδη κοστούμια και φυσικό φως. Έτσι, το μοναδικό του εργαλείο ήταν ο λόγος. Γι’ αυτό και η έντονη παραστατικότητα στο λόγο του. Το κοινό θα έπρεπε να μεταφερθεί νοερά σε ένα άλλο περιβάλλον και αυτό γινόταν με το λόγο.

Δεν υπάρχουν στοιχεία για τους ρόλους που έπαιζε ο ίδιος. Από τα συμφραζόμενα εικάζεται ότι έπρεπε να έπαιζε μικρούς ρόλους. Ρόλους βασιλιάδων και το φάντασμα στον Άμλετ. Ο ίδιος, πάντως, αυτοπροσδιορίζονταν  ως ποιητής. Και πραγματικά στο έργο του φαίνεται η ικανότητα του ποιητή στην πυκνότητα του λόγου.

Μέσα από τα τραγικά του έργα μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα για τις μύχιες σκέψεις και τα βαθύτερα συναισθήματά του. Έχει γράψει σκηνές που περιγράφουν βαθιά ανθρώπινες στιγμές. Με λόγια που κατευθύνονται άμεσα στην καρδιά των θεατών, όπου οι ήρωες του αισθάνονται πόνο και έχουν επιθυμίες.

Είχε βαθιά γνώση της σκηνικής πράξης, που του προσέφερε η πολύχρονη και καθημερινή συνύπαρξη με το θέατρο και τους ανθρώπους του. Τη γνώση αυτή τη μετέφερε και στα έργα του: «Όλος ο κόσμος μια σκηνή και όλοι, άντρες και γυναίκες, απλοί παίκτες», υποστηρίζει.

Μέγας ανατόμος της πολιτικής εξουσίας, των αντιφάσεών της, της αλαζονείας, της ματαιοδοξίας, της διαφθοράς, της εγκληματικότητας και της ύβρεως που εκτρέφει, καθώς και της πτώσης στην οποία αναπόφευκτα και μοιραία οδηγεί.

Πορτρετίστας ηρώων που υπερεκτιμούν τις ικανότητες και τη δύναμή τους (σωματική, πολιτική, στρατιωτική και οικονομική) και συμπεριφέρονται με βίαιο, αλαζονικό και προσβλητικό τρόπο στους άλλους και στους νόμους (γραπτούς ή άγραφους).

Έντονο είναι και το στοιχείο του θανάτου σε πολλά έργα του, όπως η περίφημη σκηνή με τη νεκροκεφαλή στον Άμλετ, που είχε ως αφορμή τον θάνατο του γιού του.

Ο Σαίξπηρ πέθανε πριν προλάβει να δει επίσημα δημοσιευμένα τα έργα του. Τα έργα του κωδικοποιήθηκαν για πρώτη φορά επτά χρόνια μετά το θάνατό του. Ο Μπεν Τζόνσον, ο δριμύτερος επικριτής του, αλλά και φίλος του, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην έκδοση, η οποία είναι διανθισμένη με ποιήματα προς τιμήν του. Σε ένα απ’ αυτά περιέχεται η μνημειώδης φράση: «δεν ήταν άνθρωπος της μιας εποχής, αλλά της αιωνιότητας».

Το 1899 έχουμε την πρώτη μεταφορά σαιξπηρικού έργου στη μεγάλη οθόνη. Έκτοτε έχουν γίνει αναρίθμητες ταινίες με θέμα τα έργα του, τα οποία παίζονται σε όλα τα θέατρα του κόσμου συνεχώς, ενώ δεν υπάρχει μεγαλύτερη καταξίωση για έναν ηθοποιό από την ερμηνεία κάποιου σαιξπηρικού ρόλου.

Ο Σαίξπηρ είναι ένας αριστοτέχνης του λόγου συνδυάζοντας το μείζον με το ευτελές, το οικουμενικό με την ειδική περίπτωση. Γράφει για τον έρωτα, το θάνατο, τη χαρά, τη θλίψη, τη ζήλια, το μίσος, μιλώντας στις ψυχές όλων των ανθρώπων. Υπήρξε μέγας ποιητής, μα πάνω απ’ όλα ένας καλός αφηγητής. Ένας παραμυθάς, που βρέθηκε την κατάλληλη εποχή στην κατάλληλη θέση για να αναδειχθεί η ιδιοφυία του. Τα έργα του είναι ένα πολύτιμο κληροδότημα για την ανθρωπότητα.

Η Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία Νομού Λασιθίου συμμετέχοντας στους εορτασμούς, για τα 400 χρόνια από τον θάνατό του, διοργανώνει εκδήλωση-αφιέρωμα στον Σαίξπηρ τη Δευτέρα 10 Οκτωβρίου 2016 στο Επιμελητήριο Λασιθίου, στον Άγιο Νικόλαο. Η Μαριάνθη Μενεγάκη θα αποδώσει αποσπάσματα από το έργο του και οι μουσικοί Κωστής Λιμπρίτης και Μανώλης Κλώντζας θα συνδράμουν στη μουσική της εκδήλωσης.

Η ώρα έναρξης είναι 19.00 και η είσοδος θα είναι ελεύθερη.

Ι. Σταμέλος