Το αβάσταχτο βάρος της γνώσης

Του Γιάννη Μανουσάκη

(Καθηγητής Πανεπιστημίου στο Παρίσι, yannis@lri.fr)

Δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία της 6ης Απριλίου 2010

«Η μοιρολατρία θριαμβεύει μονάχα εάν πιστέψεις σ' αυτήν»

Simone de Beauvoir

Πώς κατάντησε έτσι το ελληνικό σχολείο; Πού είναι ο Πλάτωνας, ο Ξενοφώντας, ο Αριστοτέλης; Είναι σίγουρο ότι όλους αυτούς τους σκεπάζει χώμα ελληνικό; Πυθαγόρας, Ιπποκράτης, Ευκλείδης... Τι γυρεύουν τόσα λαμπρά κρανία σ' ένα τέτοιο έρημο μέρος;

Εμείς, «οι μη βάρβαροι», ανοίξαμε διακριτικά την πόρτα και χαθήκαμε μέσα στη νύχτα χωρίς καν να κοιτάξουμε πίσω μας. Τελευταία στις γνώσεις βρίσκονται μόνιμα τα Ελληνόπουλα στη διεθνή κατάταξη κατά τις μελέτες PISA του ΟΟΣΑ. Αφήνοντας πίσω μόνον την Τουρκία και το Μεξικό ανάμεσα από τα 30 κράτη-μέλη του διεθνούς οργανισμού. Ομως η επιστήμη προχωράει. Εξισώσεις, πλανήτες, ενέργεια, δύναμη, ηλεκτρόνια, φωτόνια, Big Bang... Ο άνθρωπος είναι η ταυτοποίηση του δημιουργικού συναγωνισμού, της μόνιμης πάλης για γνώση, για παραγωγή. Αλλα εμείς φαίνεται κουραστήκαμε να σκεφτόμαστε, να παράγουμε. Μας στέρεψε η επιθυμία για ακραία πειράματα, εξαντλήσαμε τους μαθηματικούς συνδυασμούς. Το βάρος των ανακαλύψεων μας λύγισε. Μήπως τελικά ήρθε η ώρα να παρατήσουμε τις υπέρμετρες υποχρεώσεις, τις μεγαλειώδεις φιλοδοξίες; Να υιοθετήσουμε μια πιο... ήσυχη ζωή;

- Αντίο φαντάσματα, η Ελλάδα δεν σας χρειάζεται άλλο. Πληρώσαμε τον βαρκάρη να σας περάσει στην απέναντι όχθη. Μην πληρώσουμε τώρα και την επιστροφή! Φτάνουν οι αργοναυτικές εκστρατείες στα ανεξερεύνητα της γνώσης. Οχι άλλες τύψεις για τις περασμένες δόξες. Οι μεγαλειώδεις τριήρεις γεμάτες σοφία και πολιτισμό ναυάγησαν, οι φωτεινές λάμπες απολαμπίζουν, τα ένδοξα έργα έφυγαν από τη θέση τους. Οι τριήρεις ας μείνουν στα γαλάζια βάθη των αιώνων, οι λάμπες χωρίς λάδι, τα έργα πεσμένα στο έδαφος. Αντίο κι εσύ μέλλον, έπαψες να μας απασχολείς. Κι ας γυρίζει ο μύλος της καινοτομίας ασταμάτητα. Το μέλλον χρειάζεται ελπίδα. Αλλά τελικά με τι όραμα να μαθαίνεις, να δημιουργείς, αφού η ελευθερία πνίγεται, τα ιδανικά βρίζονται, η αξιοκρατία κατακουρελιάζεται. Καλός μαθητής, καλή συμπεριφορά, καλοί νόμοι, καλή διατροφή, καλό περιβάλλον, καλός πολίτης. Λέξεις όλο υποκρισία και ψέμα...

Ετσι αθόρυβα ξεθώριασε το παρελθόν, διαγράφτηκε το μέλλον. Εμεινε όμως το «σήμερα». Μισοζαλισμένος, όπως όλοι, μέσα σ' αυτό το ελληνικό σήμερα, περνώ τελευταία μπροστά από την «Ακαδημία του Πλάτωνα». Αλλά δεν τολμώ να μπω μέσα. Πάνω από την είσοδο γράφει ότι αυτοί που δεν ξέρουν γεωμετρία να απομακρυνθούν από τον χώρο. Κι εγώ δεν είμαι σίγουρος ότι ξέρω γεωμετρία. Ούτε και για τους υπόλοιπους είμαι πλέον σίγουρος. Γιατί το έγραφε αυτό ο Πλάτωνας; Μπορεί από υπέρμετρο εγωισμό• ίσως γιατί ήταν ενάντια στην αμάθεια. Μπορεί ακόμη να ήταν επηρεασμένος από τον ελιτισμό του Σωκράτη, που θεωρούσε ότι η πρωτοπορία και το σχολείο πάνε μαζί. Δεν έχει σημασία πια. Ομως μάλλον πρέπει όλοι να απομακρυνθούμε απ' αυτό τον χώρο. Οι διάδρομοι του καλλιμάρμαρου κτιρίου στένεψαν επικίνδυνα. Αλλωστε απέναντι υπάρχει η μεγάλη της Ελλάδος πύλη. Που γράφει αυτό που επιτρέπει στους περισσότερους να σεργιανίσουν ελεύθερα στους κήπους της: τηλεόραση, καφενείο, διαφθορά, αυτοκίνητο, τράπεζα, ταβέρνα, βία, πλουτισμός, κομμωτήριο, γυμναστήριο... Μέσα σε μια τέτοια «φιλοσοφημένη» καθημερινότητα δεν παραλείψαμε να ληστέψουμε και τη νιότη των παιδιών μας.

Το πρωί σε σχολεία που θυμίζουν πάρκινγκ αυτοκινήτων. Παιδαγωγικές μέθοδοι χωρίς αποτελέσματα και καθηγητές χωρίς όρεξη. Το απόγευμα σαν τρελά από το ένα φροντιστήριο στο άλλο. Το βράδυ εξαντλημένα μπροστά στην τηλεόραση μέχρι να τα πάρει ο ύπνος. Το χάπι για το άγχος, η ηλεκτρονική κονσόλα. Οποιος σημερινός μεσήλικας έκανε αυτή την άχαρη ζωή σαν παιδί, να σηκώσει το χέρι.

Σίγουρα η οικονομική κρίση μάς λύγισε. Οι κρίσεις των αξιών, του περιβάλλοντος, της συμπεριφοράς, της πολιτικής μάς περικύκλωσαν. Ομως η κρίση του πνεύματος και της διανόησης, πανούργα και διπρόσωπη, άπλωσε τα πλοκάμια της και μας άρπαξε από τον λαιμό. Αυτή είναι το όπλο, σφαίρες οι υπόλοιπες κρίσεις. Εμείς «οι διαφορετικοί» ας καταλάβουμε επιτέλους ότι κανένας λαός δεν γεννιέται με προδιάθεση να κατέχει την απόλυτη αλήθεια. Οτι ο κάθε πολιτισμός είναι θνητός, εύθραυστος όπως η ζωή. Αυτοκρατορίες με βασιλιάδες, με σκλάβους, με πολεμικές μηχανές βούλιαξαν αύτανδρες. Και μαζί τους, εκεί στα βάθη του παρελθόντος, παρέσυραν θεούς, νόμους, γλώσσες, τέχνες, αγάλματα. Αλλοι πήραν τη θέση τους.

Οι λεωφόροι της Ιστορίας είναι μεγάλες για να παρελάσουν όλοι. Η γη είναι γεμάτη τέτοιες στάχτες• αλλά ακόμη κι αυτές οι στάχτες έχουν κάποια προειδοποίηση να στείλουν. Ως λαός, δεν εξαντλήσαμε μονάχα τα χρηματικά μας αποθέματα αλλά και τα ιστορικά. Ας μην ψάχνουμε συστηματικά στο μέλλον αυτά που βρίσκονται οριστικά στο παρελθόν. Τα παλιά ένδοξα έργα δεν μας προστατεύουν πια. Γιατί έπαψαν να μας ανήκουν. Ανήκουν στην ανθρωπότητα. Πέρασαν στην αιωνιότητα, ενώ εμείς παραμένουμε θνητοί. Για να συνεχίσουμε να υπάρχουμε πρέπει να συνεχίσουμε να μαθαίνουμε, να δημιουργούμε. Η χειμερία νάρκη κράτησε αιώνες, ο χειμώνας έπαψε να 'ναι η δικαιολογία. Η άνοιξη δεν είναι μακριά, ώρα να την πάρουμε στα χέρια μας.